Хан Тигір ибіндегі Алып ойыннары (философияҷа нымах)

Кiрiс
___
О, хығырығҷы аарлығ! Пу строканаң
Пастапчабын илбек нымах ойназын –
Тадар чонда мыннаң артых хағбазын
Пiрдеезi умзынмаан полған хыйғазын
Кибелге салып, артыхтар хыйғызын
Пӱге тудып, ухчаа чiли саларға –
Чӱрек хайназын уунаң кӧстеп килiп,
Таңмаа саларға сағыс хылҷығазын!
Хан Тигiрнiң пар чазыт тосхар-аазын
Аза тартам кибелнең роман чазып!
Пайзаң парчан ил чазыт пiлiглернiң
Хуйаан хохтап, сайрап пӱлес ӧңнерiн
Кӱн чарых чiли чарыдып тузазын,
Хати айт пирем наа умах салтарын!
Пiр хайҷы даа пу син нымах салбаан-ал!
Поэттер дее ухаанҷыл сыданмааннар!
Че, хығырығҷы, аар ит парчан оохты,
Иптенiп ал, пар… позыдыбыс хоохты,
Пастапчабыс хати тадар романны!
Хурсағыңа тыхтанып ал талғанны,
Кирек полза… ойназарбыс «кӧглернең»!
Хайда син, хығырығҷы, мағаа тӱкӱрерзiң,
Хайда мин синiң чабызың кӱрирбiн…
Амды, айоол, сӧстерiмнi пiзирбiн!

Пасталғаны.

Хан Тигiр пастизы-пӱдерiнiн хаап,
Чылтыс хойии ағынның кӧлегiн таап,
Анда оор, мында паар толғалызы соон,
Кӧрлееннең, синееннең таңма чох тус суун,
Ағарып хайнанының чылтыс iзиин,
Пiлер тус, сизер чир адирға ынанзам,
Кiзi тiллiгнинге кiргеннең сӧс чохта,
Полғаны-полбааннаң мында пiрiкчедiр,
Кӧргенi-кӧрбеенге мында систiлчедiр!
Истерi-испеннең пу чағында полып,
Сӧс пары тунуғынаң сӱрiс чӧрiп,
Сӧс чоғы сӧс парынаң мустас чӧрiп,
Ил аазы суртлааннаң хостидаң турып,
Ил пазы чох миилiгдең пiрге пырлазып,
Пiр сарыста, ағында хости тӱрлезiп,
Пiрге ноолған чарыххта ба сӱсклезiп,
Пiрге салған тигiрде бе iтклезiп,
Мӧгi теен пар хойнында ол пол пар тур,
Хан Тигiрнiң тоозылбаста ол киптел тур –
Хаҷан пурундағы пу сағыс пiлбестең,
Ыраххыдаң килiп, кiзi нообас ноодаң,
Хайхастығ нымахты, тадарлап кӱзеп,
Чир абыттығ суунда, чуртас пӱдiп алып,
Чарларға сых килген iкi азах алып…
Кинетiн сыхпаан ол, кӧместең, мӧтеп,
Пурнада чызынып, анаң за мӧктеп,
Соонаң азағы пол парған салаалығ,
Алны азахтарынаң идiп холларын,
Ол алып миис алыныбысхан, хайхазын!
Хан Тигiрзер кӧрiп, чӱрегiн хайнадып,
Оңарар тузы читкен аның посты –
Ӱс частығ пала ос пол парған мидеелiг,
Суғ инiп, сухсумы-хурсаан тосхыра,
Кӧрче ол сырайны ағаа удура!
Хыйа сегiрбинче аңнар ла чiли!
Пiлче ол – кiзiбiн! Маймыллар “сӱдi”
Ам даа аның хооғында сӱӱлче илееде,
Че сарын сарнапча ол амды кӱлеетеп!

Хайди кізі хобылча ооғас ӱреннең,
Хайдағ алғым чазытнаң иді киптегліг
Парчан пар сурағларны пӧгіп, пасхазы
Чіп кӧрзін халазахты – піліглер тадиин,
Че мин пу нымағасты алып, хазаңнап –
Хан Тигір “ӱгрезін” илбектеп, пызырып,  
Кибеллеп салчам, артыхтарын хызырып! –
Парчан нимее-нооны хати ӱзӱрерге, 
Мӧгінің ил чолын ӱн-аастап кӱзерге, 
Тахтанарға, эк, кирек чоғыл, хыйғаға –
Ухаанҷылым-ээ пар сахтапча миннең 
Сӧс хоозы нымаамны, тадарлап тіккен! 
Іди кӱр ахтанып, артығым хахтанып, 
Мыннаң мин салчабын нымаамны кӱҷӱр –
Хыйғаҷах (пол парза!) кибеллестіг чоохта, 
Нымахти полталалчатхан сӧстерні поохтап, 
Табар (сынап чоохтаза) сынның аймағын – 
Тадар кӧмес чонымның артых хуйағын! 
Кӱр алыптар хайынар хоох ӱлӱстіг, 
Чӱрексістер алыбы – хоости-устығ,  
Харахсынып, хазырып оохти-пӱкти, 
Чарлап турар хазығы сағыс амалын! 
Кӧзеп пирер чазығы чаны-хағбазын: 
Хайдадаң, нимедең, пар ноозы кӱснең – 
Парчаны чан алыптар хол чох сыданча, 
Ит-толымнығ халыхтаң ол узанча! 
О, аарлағ син хығырығҷы минің тыннығ, 
О, чаны пар миистілер чӱрекке истіг, 
Табарзар нымахта пу сӧзім улғаадын, 
Тадарлар пар чонымның артых сын адын! 
 
*** 
Хан Тигірнің хойныда пар Пайзаң Иблер, 
Чуртапча аннарында халы пар киирлер – 
Мӧгінің холларында олар мӧтеп пе, 
Ил Ханының чарымы синін кӱзеп пе, 
Пайзаң теен тураларда салып кӧглерні, 
Хан Тигірнің чарығы осхас чылха-оохтаң 
Пірге парчан чыылып, ойназа той салып, 
Кӱреліп-харбазысча халыхтар алып!

… Мына ам пазохтаң килче наа хабар! 
Хан Тигірні ибіріп ноо-да… Тадар 
Солалығ хайхастығадазын пілбес, 
Ӧс парып… сорағы, ба, ноозы тӧс, 
Ирдеңнеп тура киле ноолча кибелні: 
Хан Тигірде адын – Ах Чарых изерлеп, 
Хыйығ салча наадаңХудайны кидерлеп! 
Ах Чарых сын адының тінін тартынып, 
Ил сағыстың пары полғанын хатанып, 
Пырғызы пар хоолынаң сарын сарнадып,   
Сығарча хыйғы артых хоолаах чайаанҷа! 
Кӧрбестіг пӱлестер хылҷаңнап алаанҷа, 
Хахайзып тӧреенгенаа харыс полҷаана 
Ӱндезізіп хоолатча хоолай хыризын, 
Чох полчатхан игірі парчанның изін! 
Нименең кӱстіг ол? Ах Чарых кӱр ады? 
Хайдағ андағ наа хабар? Харых ойлаағы? 
Мыны пілбес таныбастооза улус, 
Хан Тигірнің чанын толғаан хай улус 
Чиде-киле салды Пайзаң Иб иркінге.