Кізі тілін пӱдірче кізі позы. Уламох сӧстер изерізін. Наа сӧстерні амғы туста сыбыра сағын таап турарға килісче. Пасха тілнең килген сӧстер аймағы найла кӧп пол парза, андада тілнің позының пурунғы оңдайынаңар паза сілиинеңер сағынарға киліслече.
Алып аларбыстар Хан Тигірге кӧні теелчеткен сӧстерні. Кірген сӧстернең тузаланза, кӧзідімге алза, піди пазарға кирек пол парар: чир гравитациязы, Хан Тигір пространствозынҷа тарап, Ньютон санап алған формулаларының законнары хоостыра парчан частицаларға паза материяға теелче.
Піди пазылған пічікті тадарлап хығырарға хайди-да изі чох. Аннаңар хакас тіліне килістіре наа сӧстердеңер сағынарға килісче. Ниме мин итчем позым? Полған на сӧстің сын тузазынаңар сағынып, аны (чайаан салған ибіркізіне хати хайығ салып) хайди-да наа сӧстер кілеп сыхчазың.
Кӧзідімге алза, “пространство” сӧсті “хоолай” теенге алыстырып алғам. “Хоол” сӧс хакас тілінде пар. Аны прайзы даа пілче, че хоол сӧске “ай” теен тӧӧйлес сӧс хозымын хозыбысса, андада сығыс килче наа сӧстің наа тузазы. Чайаан пирілген хоостыра кӧрзе, “пространство” ол хатии чох сынап таа хоол ниме, че кӧні тузазын хайди-да пасха арах адирға кирек, нооза. Аннаңар “хоолай” сӧс мында хап-орта киліс парча: “пространство” тадарлап “хоолай”.
Амды, чізе? “Закон” сӧсті хайди хакас тіліне килістіріп алҷаң? Пістің тілде пурунғыдаң сығара “чозах” сӧс пар. Че ол сӧстің амғы тузазы “кибір” теенге чағын. Минің сағызыма тархында хала парған “джасака” теен орыс тіліне кірген сӧс ойлап килген. Аны Чиңіс Ханнаң палғалыстырадырлар, че “джасака” теен сӧстің тапсағлазында “дж” пірігістіг тапсағ хакас тіліндегі “ҷ” тапсаанаң палғалысча. Чиніс Хан салған законнары “чозағ” теенге найла чағын. Аннаңар, амды “закон” теенін мин позыма “чозағ” тіп аданып алчам. “Хан Тигір чозағы”, орыстап “законы Тенгри” пол парча.
“Частица” теенін хакас тілінде табарға сидік нимес: “оох-теек”. Парчан сағызы паза оңдайы хоостыра орыс таа, хакас таа сӧстері чағыннар.
“Материя”? Мынзының оңнанызында орыс тілінде путхас илееде. Че хайдағ даа полза, піс тӧстенчебіс Хан Тигір чозахтарына, аннаңар кӧрерге кирек ниме пар “материя” теен оңнаныстың тӧзінде. “Материя” теен оңнанызында хайди даа тастыхти пӧлерге кирек пар нимені, че олох туста материяа кірбинчеткен ниме-нооларны. Нимелер олар? Оларның пірсін сірер пілчезер: хоолай теен нимені. Хоолайның хатии чоғыл, аны холға алып, тутхлап полбассар паза истеп полбассар. Ӏдӧк – кізі сағызы. Сағысты хол кӱзінең ал полбассың. Сағыс материя нимес. Ол пар, че сағыс паза миис ол ікі пасха оңнаныс! Миисті холға алып аны хайди даа идерге чарир, пот, сағысты холнаң уғзап полбассар!
Аннанар, сағыс паза хоолай олар ТӦӦЙ оңдайлыг нимелер: пу чайаанда олар парлар, че ХАТЫҒ-наң палғалыспинчалар. Аннаңар, “материя” теенінге ХАТЫҒ ла нимелерні кирерге кирек. Пір сӧснең чоохтаза, материя хакастап “хатығлас” сӧснең адирға чарир паза іди пӧлерге кирек.
Паза пір хайхастығ паза тілбестелбеске тӧӧй сӧс – гравитция. Латин тілінде gravitatio – «тяготение» теені пол парча, алай ба аар пасханы. Че “аар пасханы, тартчатханы” Хан Тигір чозахтарын чахсы оңнирында наа чарых сағыс пирбинче. Нимедір ол гравитация? Хайди ол тоғынча? Ноо аның сын тузазы паза ӧӧн сылтаа? Мыны толдыразынаң сизінер ӱчун мағаа физиканаң айғазарға киліс парған. Анда за толдыра сағыс кили пирген! Гравитцияның сын тоғынчатхан оңдайы ол… парчан ниме-нооларны позынаң кидер, сығара ідіп хайынчатханы. Аннаңар, орта полар гравитция теенін ӀТКӀС кӱзі тирге: чир сығара ітче айны. Кӱн сығара ітче парчан планеталарны.
Че амды за сағызыбыста тирінчебіс: гравитация ол іткіс кӱзі.
Амды за… Пайағы орыстап пазылған адағласты (предложениені) хатап пас саларға чарир ӧӧн хакас сӧстері полызиинаң! Че кӧр-кӧреелер хатап: чир гравитациязы, Хан Тигір пространствозынҷа тарап, Ньютон санап алған формулаларының законнары хоостыра парчан частицаларға паза материяға теелче.
Хакас тілінде амды пасчабыс наа сӧстернең:
Чирнің іткіс кӱзі, Хан Тигір хоолайынҷа тарап, Ньютон санап алған формулаларының чозахтары хоостыра парчан оох-теекке паза хатығласха теелче.
Че хайди “формула” сӧсті тілбестеп аларға? Анзына даа хакас тілінде позының сӧзі табылар ла! Сағын кӧрерге ле кирек… Сірер чи хайди тілбестирҷіксер?
Пазыңар, ҷӧптеңер!
