Пизiнҷi кизек

0
1045

Хайҷы паза Поэт

Испеен ниме истіп алдым !
Кӧрбеен ниме кӧріп алдым !

Ис сууҷахтыӊ чар сол саринда,
Тӧртебе теен тағ хыр пазында (350)

Чайаан салған ӱлӱс хоостыра
Тоғас партыр ікі алып, таӊ…

«Истер кізее ікі чоох полбас,
Кӧрер кізее артых хоос полбас !» , —

Молҷана мында киртіске алчам,
Хахтана мин айтысха салчам, –

Кибелледiм хоостығ чоохтыға,
Алдан кӧрим киртіс чохтыға:

Полған нимені айтып салыпчам,
Кӧрген нимені киртіп салыпчам — (360)

Пір тамҷых таа мында чойым чоғыл!
Пiр алтам даа полза кӧйтим чоғыл!

Ӏкі алып, тибес, адалығ чох ползын,
Улуғ алып, тибес, хуттары ус ползын,

Кибір сӧӧлҷігіне кибіс салынып,
Алып чорығынҷа чатханым хағып,

Алны алыбын Хайҷы тіп суулирбыс,
Кизін алыбын Поэт тіп ааллирбыс…

Улуғ чоохтың пар тӱнiгi-хонығы,
Тiрiг аастың пар тадии-азығы: (370)

Очых-одыңнығ хазанах паарлан тур,
Тигiр тайығы ӱгренең хойып тур…

«Истек, – тибес Поэт чоох азынды, –
Кӧрдек, – тибес хыйғы салыбысты, –

Ызых чоох iзии – тартысха нимес,
Хатығ сӧс пiзиин – урусха итпес,

Сағыс ағынның чалбахтығ чайығы,
Кӧгiс ханының кӧглестiг айығы –

Изi пар кiзее истiг чадых чох,
Сағыс пар сыны саны чох осхас – (380)

Поэт чооғынаң кибелiс чазылып,
Хайҷы хағынаң хайлаанның ағыны –

Хайзы аарлығ ни алтын чох паанаң?
Хайзы толымнығ ни ахча чох тайиинаң?

Кемнiң хайы-кӧӧ кӧбдинең хағыл тур?
Хайзының саа-кӧңнi хамҷыос хаас хур?

Хайҷы кӱр кӧӧзiнең кӧгли артых ни?
Поэт сын сӧзiнiң сыйии ызых ни?» –

Ӱгре оортапчатхан хайҷының тоғын
Сырли сайбабысхан Поэт сӧс ооғы. (390)

Харчи-пирчи сунған азахтарын хаап,
Хайҷы, одың чоон отха салып, сағып,

Солбан чаараан иир сарығ сеек сӱрiп,
Хайнаан суғ iзиин чаймахха урып,

Хайҷы чооғын поос постаң салыбысты,
Кӧгҷi кӧӧзiн кӱңӱр хайнаң хағыбысты:

«Чирi пасти пӱдерде полды,
Чизi пасти тазарда полды,
Ах тасхыллар ағарыбысханда,
Кӧк тасхыллар кӧгерiбiскенде, (400)
Ағын суғлар ағыбысханда,
Азырлап-сегiрiп чӱгӱрiбiскенде,
Ағастар пазы томылып, тарбайып,
Ӧзiбiскен тус полып чададыр.
Кӧлбейерде чир ӱстӱ
Кӧк отнаң чабыныбызып,
Ойым-оймахтарында,
Кӧллер-суғлар толыныбысхан тус полған.
Сыннаң пӧзiк Ханым чир
Тур парған чир полған, (410)
Тигiрнең тиң чалбахтығ
Ханым талай суғ ах парыбысхан.
Ханым сынны олығли
Ах чазаа чайылыбысхан
Хадарған мал чӧрiп тур.
Ханым сынның пiр саринда
Ханым сынны идек пасти,
Ханым талайны индiре-чохтади
Улуғ чурт салыныбысхан
Улғаат чир чадып тур ба хайдағ. (420)
Килкiм чурт орнығыбысхан ортыда
Ат ибiрбес Ах пайзаң иб турадыр.
Ах пайзаң ибiнiң алнында
Алтын сарчын тӧзiнде,
Тоғыс хулас суннығ
Хамағында тӧлеелiг
Хан позырах ат турадыр ба хайдағ.
Алын азах турар чирiнде
Ах тас тӧзел парған чадыр.
Кизiн азах пазар орнында (430)
Кӧк тас тӧзел парған чадыр.
Ах пайзаң ибiнiң iстiнде
Хадарған мал ээзi,
Халых чонның ханы-пигi,
Тоғыс хулас суннығ,
Хамағында тӧлеелiг
Хан позырах аттығ Хан Мирген одырып тур…»

…«Тохтаадыбыстах кӱр салааларны,
Хан позырах аттығ алыптарыңны!

Мин искен полғам пу нымааңны, (440)
Мин кӧрген полғам ноо ухаанҷыл,

Ардабаан сӧснең хулах чуунған,
Илебеен иснең чӱрек изiнген,

Хараа чох ууҷа чазағ нымаанаң,
Хараалар азып чыллар хыйғазын,

Хан Миргеннiң ӱс кӱн тимненгенiн,
Ӱс кӱн арғаазын хада сӱмненгенiн,

Салған полған синiңӧк алныңда,
Иптеен полған пурунғыох чоохта!

Нимезi пар мында синiң аазыңнаң? (450)
Хайзызы мында синiң сӧзiңнең?

Ноо толғалҷығы полды синiң кӧӧң?
Ноо сӧс хоозы полды синiң ӧӧң?

Хайзы чорығына пасты синiң адың,
Ноо хал алығынаң полдың позың алып?» –

Поэт кiзi кӱр хылиин салды,
Тартыс чооғына хырт чол азыбысты!

Хайҷы кiзi чатханны аар иттi,
Кӧгҷi iстi хыртысха кӧӧп килдi,

Хайлап суулапчатчаң ырах чоох нимес, (460)
Кӱӱлеп салыпчатчаң ызых хоос нимес,

Андағ даа полза нандыриин салды,
Хырттығ даа полза алнын алын тур:

«Пурунда полған чонның азығын,
Алнында турған илнiң чазығын,

Хайҷы позым оох хайди тоғырлим,
Чатхан салып таа ноо мин оғырлим?

Полған ниме полғаннаң салымнығ,
Турған ниме турғаннаң толымнығ,

Алып изiнең хайди тиңнезербiн, (470)
Алып адынаң хайди мин чарызам!

Айдаң Арығ хыс алтын стол тарча,
Алып Хан Мирген чолына сыхча,

Ам азах алтында анда порастанып,
Ам арға кистiнде анда кӧлектенiп,

Хайҷы адымны андар сухчадам ма,
Кӧгчi позымны анда илет салим?

Кӱрлене килер ноом ол алыптар,
Тынымны хызар ноом ол халыхтар,

Истiг-чадын пирбес пу тiрiг кiзее, (480)
Халых тӧлiм турбас андағ алыхха…

Чарабас хылых ол минiң чонымда,
Идiлбес хылых ол минiң чанымда!» –

Хайҷы кiзi илебин дее азынды,
Кӧгҷi кӧңнiн пузухпин дее пазынды,

Iзiг чейнi оортап хурсаан чайды,
Хайнаан ӱгренiң чарбаан чiдi.

Поэт хылҷии мында хал хағылды, –
Кӧрҷең-исҷеңнiң хал тирии чазылды.

«Кӧрдек, – тiп кӧӧп тур iзiг чӱрее, – (490)
Истек, – тiп сӧӧп тур iстес киреен, –

Мына хайдаң нооза артых нымааң,
Мына хайзы нооза кӧптi чазаан!

Син, тiзең, аны хуу ла хобырдың,
Чахсаан сиссе аны прай ла алындың!» –

Поэт хал тириин тiзекке часты,
Кӧрҷең-исчеенiн алынға салды,

Компьютер аазы чатханнаң кӱӱлебiстi,
Тим-тимiр хазы илбекнең ааллап килдi –

Кӧрбеен харахнаң нымах ойналыбысты, (500)
Чазағ нымахнаң чатхан толғаныбысты…

 

«Кӧрген харах кӧре ле тайып тур,
Искен хулах искенге хайыл тур,

Нинҷе узах олған ибiрiлген,
Ханҷа харах кӧстер кӧйiп турған!

Хайҷы салған алыптар хылиин,
Иске хабынған ызых сӧс чiтиин –

Хайҷы артиин асханы ноозы пар,
Чатхан хылын сирткенi хайзы пар?

Искен полза, истеп халары кем? (510)
Чӱрексiнген сӧстерi ноода пар?

Илбегiнең чӧрген сын алыптар
Амғы тӧлнiң чӱреенҷе халыхтап,

Палғаан чечпезi ноо ханада пар?
Таптаан молады ноо хазаада пар?» –

Хайҷы кiзi изебiн изiн тур,
Чатханын, тiзең, тiзектең аар сал тур.

«Сӧсчi ползаң Хан Тигiр тадиин пир,
Хайҷы ползаң Ил Ханы ханын сал,

Хуруғ полба хоңалтых ӧдiк поос, (520)
Сағлығ ползаң хайда тӧстерiң хоос?» –

Хайҷы кiзi илектебеен чир дее ,
Кӧгҷi тiзiн ызырынмаан пiр дее.

Поэт кiзi тiзеен тӱзе турды,
Чырых хылиин пiрге пӱре тарты,

Хайнаан хал паары саан хахтабысты,
Хыңнаан хыл хайы паан палғабысты,

Кидер сунған чатхан хырин хапты,
Кӧгли килген сӧстер iзиин ойнабысты –

Хыйтли читкеннең илеңни турды, (530)
Ойға ойласханнаң кибеледi:

«Хан Тигiр чазызының тарғынағы чох чирде,
Хан Тигiр тоғылағы тоғылааны мӧң туста,
Парчанның пар полғаннаң алызығ-хойралығда,
Ах чарых чарылып, харалызып аххан туста,
Оох-теектер атомға путхалызып, пiрiгiзiп,
Илбектiг чачырастар кӱзӱрт-хазырт хағылып,
Хати-хати яңланызып, салғахтанып тимер,
Чуғ пiлбес оңдайынҷа iтклезiп пе, пырлахтанып,
(Сасхлаза-тегiлектене, нымырхаа тӧӧй харылып), (540)
Ортызында кӱн оос осхас галактикалар чарылып,
Хан Тигiр чазызынҷа пызыңнас хайхазынаң, —
Чылтыстарның тоозылбас хайнасханы чазалғаннаң
Илбектiгнiң сын хойнында ойнал тур чазыт ойыны…
Санны пiлбес, таңмаа хаппас хайдағ-да ла оңмас туста,
Салғах иннiг илеңнезi бе ӧӧркiлiг-тӱптiг синде,
Кiзi пiлбес, кӧстең кӧрбес мӧгiнiң таанмас саринда,
Хара ӧңнең Ах чарых суу улап кӧстеен сыр хоолында
Тӧреен осхас, сыстаан осхас Хан Тигiр тобырағынаң
«Пӱлес чоллығ» тiлге кiрген чылтыс аймахтың тозыны. (550)
Хайдаң килген, хайди сiскен кӱн тегiлектер саны —
Амғы пiлiс, амғы iстес ам даа олғанах синiнде –
Пос сағызын, пос хоостарын сынға санап, ойнана тур,
Хан Тигiрнiң мӧгi iзиин «Худай» адап хыңнана тур.
«Пӱлес чолда» кӱн оохтарын санап — чуртас читпеедег:
Полғанның ла чир тоғылаан кӧрглеп кӧрзе илеедедең,
Талай хумнары ооғастаң читпес пiрдең пiрге салза! –
Илбектiгнiң илбегiне сан сағыс сыдабас,
Хан Тигiрнiң мӧгiзiне, сур сағыс чiзiлбес…

Ана андағ ах чарыхтың Хан Тигiр тоғылағында (560)
Хат парған тобырағында, суғлан парған чарларында…” –

Кинетiн Поэт тохтабысхан,
Хыйғы салды олох кӱр табыснаң:

«Искенiң полза истирбiн,
Кӧргенiң полза хурлирбын

Хан Тигiрнiң чазых ойымын,
Хал сағыстың халых ойынын:

Харааллап-тӱннеп хағарбын,
Хайлап-кӱңӱреп саларбын

Пости полған Алып алығын, (570)
Хысти сапхан кибелiс чазығын…

Кирек пе ундар узарадып,
Артых чоохтың тузын тiмеледiп,

Мыннаң мындар хойралып одыра,
Тахтанарға артыхтанып-ходырылып?

Кӧңнiм-iстi хураалах сарын –
Кибеллеп пирим сонетке сарып!.. –

Чӱреемде кӧйген илҷi одын
Пирбеспiн пiрдеезiне – чох!
Полған на кибелiстi хобырып, (580)
Тадарлап ӱреннерiн сох!

Соғылған сӧзiн – мунзурухха!
Алғым чазаа сыхчадып – таста,
Тискеркi Ӏскеркiнiң чилi
Чӧpгic парыбызар ырах, арса.

Че полған на тiлбестег – сығырыс,
Кирек чоғыл хыйға тiллiглерге!
Холымнаң тӧреен кибелiс

Прометейни осхас ӧзелiс –
Че посха ла (мағаа ла!) тiпчем, – (590)
Илҷi оды… чир тамыс чӧрчем.» –

Поэт салған сонет кибелiзiн
Хайҷы пiлбеен хайдағ изерiснең –

Сӧс сооғынаң, арса, iзиинең,
Полтазынаң алай ноо хыринаң, –

Сӧс халығы мында ноо полҷаң,
Ис чарығын даа хайди сисчең? –

Оңарынып сизiнмин пол тур,
Поғдархызын алынмин пол тур:

«Килген чонның кибiр чазығы (600)
Хайдағ улусха тимнеен азығың ?

Пурунғы чоннаң – тахпах салымы,
Илбектiг улус чатхан хағынып,

Салҷаң полҷаң хараалар азып,
Хуйах тудына Миргеннiң Алып!

Син, тiзең, ынҷых суххан чiли,
Пiлбес кӧгнең мыны кемге ырли,

Ирнiң ирiдiп мында ирдеңнедiң?
Сағыс изiнiп табан таптандың?» –

Хайҷы кiзi ухчаанаң игiлiп (610)
Соған устиос сӧснең игебiскен.

Поэттiң чӱрее сiрлезе тур,
Кӧглес-айтыста халбасха тур:

«Истек, амды… пулбыроҷахты!
Тапсағластар хоңыроҷағын:

Дыр бул щыл
Тадарлап
Чыл пол тыр…» –

Орхаңнабысты сӧсчi кеенiнең.
Аза тарты кӧрҷең-исчеенiн, (620)

Суни пирдi хыйҷы алнына,
Сӧстер хыстып мониторына:

«Кӧрдек, кӧгҷi, пiдiрлер пiзiн!
Систек амды тӧстiктерiнең:

Хайда аффикстер… сызыролығ?
Чарғы даа салар ханнығ-оолығ!»

Кӧлегiне кӱлӱк кӧлендi,
Илбегiнең ис иленiбiстi,

Хазарта тарты сырай-сӱрӱнi,
Хызара килдi идi-чаны: (630)

«Пiдiр чорығында порастантум,
Пiчiк хығырҷаң пiлiзiм чох,

Хырала килген чыхчома
Уйадым хайнал тур, оғылым!» –

Хайҷы кiзi изi чохтанды,
Кӧгҷi кӱлӱк кӧӧнең чох полды.

Салғахтаныбысты алых алии,
Хохталыбысты ызых хаалии! –

Поэт ам даа стиғын салып тур,
Асхан-алғанынаң тапсанмох тур: (640)

«Тайғаның ниик тӱн тӱбiндегi
Тыплама амырның Ил кӧӧ
Хузух час торымы тӱклееннең
Хыр яңын тоғылантча сӧӧ…

Арса, мин аннаңар, хол салып,
Айманаң теертчем суғны Тӧӧ,
Чайаанның амырында оортап
Пiрее час торымның сын кӧӧн…»

…«Тохтаап турдах ай кӱр оол кiзi,
Сынап кӧрдек пу ханаттығны – (650)

Читi хылнаң кӧглес кӱӱлезiн,
Хайлабыстах чатхан хооладып!» –

Хайҷы кiзi тызын тыытчадыр,
Тахпах узы хылиин уупчадыр.

Тадар табан Поэт алығы
Идек тудына, хойнын салынып,

Чатхан хылынҷа ойладыбысты.
Салааларын хыймырадыбысты.

Пiрсiн тартынып, iргектеп,
Устиинаң хапхлап, орталап, (660)

Изере тарты поза паан хылнин,
Тӱзеде тарты яңылас сiлиин!

 

Ухаанҷылас тӧс хахтана,
Поэт хати кӧӧн тахтана

Мыннаң артых паза салынмаан,
Хоза хыллығ чатхан хабынмаан,

Кӧрҷең-исчеен пазох хазырып,
Толғабысты ырҷы сағылын:

Ирнiң тахпаан искеннең хағып,
Iргек хылии чылииның сарыны (670)

Ағас хомызы тӧстең суурынды,
Ағлахти кӧг чазаа чайылды…

«Сарығ тууп маймаамны,
Сайға паспаанда суурбаспын,
Сағынған хызымны албаанда,
Сарығ чорғамнаң тӱспеспiн.

Хызыл тууп маймаамны
Хумға паспаанда суурбаспын,
Хынған хызымны албаанда,
Хызыл чорғамнаң тӱспеспiн»… (680)

Хайҷы кiзi миизiн изiп тур,
Чӱрек iстi чоғын тобыр тур,

Хайхаан тiзе чiг хайхазы чох,
Уххан тiзе пiлiс тоғы чох,

Артых-пузух паза чоох тутпин,
Анзы-мынзынаң ӱтеертiнiп,

Кирегi чохнаң сурағлап тур,
Тузазы чох чоох толғап тур:

«Ис сууҷаах тамҷаан амзааносың,
Тӧртебе сын тағ пасханосың, (690)

Сағаа олар хут пиргенос, таң,
Мынҷа син хыйғааң салғанос, таң.

Худай салған толығ толынзын,
Чайаан пирген хайығ хайынзын!

Тӧс Алып, кӧргенде, сӧзiң пар,
Кӧг Алып, искенде, хағың пар,

Хайлап-тӱннеп мыннаң мындар
Алғас сынын сағаа салыпчам:

Артых салымнығ санға сахлат салба,
Илнiң алығын сӧснең чир оохтатпа…» – (700)

Сӧстiң туйуғын тохтадыбысхан,
Айтыс-тартыс чанын чабырған…

Поэт тее хылии ынабысхан,
Азах узынаң хахтыныбсхан,

Тӧртебе хырның холларынҷа,
Чатхан артына путтарынҷа,

Хайҷы артхан тимiн салынып,
Пилге артчаң номе-ноо тудып,

Инчелер амды амыр инiснең
Улуғ чоох полған илбек Тиңiстең. (710)

«Айаным, айан, айан… ай-тидiр,» –
Оларны хооп парча тiгi… Хан Тигiр!

НАНДЫРЫҒ ПАС ПИРӀҢЕР

Ӱндезииңерні пас пиріңер!
Адыңар мында пас пиріңер

  

доступен плагин ATs Privacy Policy ©