Кибелістіг кӱндег медиа-романы
Кіріс
О, миис! О, сағызах! О, тадылығ чылха!
Пазох ойналча хоостар!
Пазох Тадарым тоозанаң
Сӱрче сағ-идім ханымҷа
Сӱрдестіг, хылҷығастығ пӧгін ноозын!
– Амды… ниме син табындың, айоол?!
– Олох ла иргі соғыныстығ сомым…
Чайап саларға чарыхтығ роман,
Кӱн сарызы хулғатаныс изерізін
Кӱндег пічиин кибеліснең киптеглеп,
Сур сағыстар чӱгӱрізін иптеглеп,
Хыстып саларға пазызы артиин!
Кем не полза пасча чон халых сайттарда
Сомнар ысхлазып,
Хайда полза махтанызып,
Пірее полза вконтакте бе,
Алай, итсе, олох ла фейсбукта…
(Однокласникке ноға-да тартылбинчам,
Парчан чирде тығылызып… тус чоғыл
Пухлат чӧрерге сағыстарны соғын).
Че! Погінім чарлабызып ам тирінчем хати:
Сибдейек, йа, кӱндеглерін часча!
Роман паза пір наазынаң хакастинаң хуйғаланча!
Кӧр халыңар Тадар табан илбекті!!!
(9 май 2021 чыл, иртен, 8:36)
***
… Анда – роман, тігде роман,
Хылчаңни аар пахлап кӧрзе,
Пазох олох роман!
Махтанҷығың тохтаатсаң-ал,
Пірні пазаачых полып, тоозып,
Ол хығырбас нимеңлерні кемге (!)
Халбастана мында улаңнап одырзың?
Ноо хығырығҷы, алынып, тузын,
Чуртазын ол хорадарға кирек
Кирегі чох тадар пар підірлеріңе, татай!.. –
Ачын пар сӱрдестіг сурығлар
Азах аразында пағлар чіли толғал тур,
Ӏзіг хурттар чіли пар ооғынаң чуу ыыласча!
Сибдей, тізең, чазаңы пар чуғ хууласха
Хайбағынмин, чуртас ӱлӱзін хоорып,
Сохыңнап, пысхан хайзы ӱреннерін толғап,
Унахтап ам… романына пызиинынаң салча!
Талған чіли чуртазын оох тайнап,
Кибеліске сӱректепче матап!
Син дее чи, хығырығҷы, хабыларзың чазыхха,
Хайда полза сомнарыңнаң халарзың:
Пірее пу… “одноклассникте” хыстып,
Чонға махтанған хобылыңны тазир
Кӱлӱк Сибдей… пу даа роман полтазына!
Алай, итпезе, кӧріглер изерізін
Киптеп салар пар хоостарны китезіп…
Чапсых хабар изерізі ам нуулылар!
Тадар сӧстерінең хал сағызахтар чуунылар
Кӱн хоостыра кундег пічии чазалып;
Тимнен салдах син, хығырығҷы,
Ачын пар тус чорығы хуҷаанынаң
Солаларзың полар-полбас сур чаныңнаң!
Мында пыро Сибдейекте пір чоғыл –
Роман полтаа хан-пиг чіли туғланып,
Хамҷы ташлаанынаң поэтті хамҷылап тур,
Илектепче кибелінең хатап!..
О, Тигірім! Синнең артых кӱс чоғыл!
Сӧстер артығына хайбахынча кӱр оғыл!
(24 октябрь 2021 чыл, позырах иртен, 7:34)
***
Пу кӱннерде ле (хайран на сағыс алиим!)
Пілдім ме, тирге кирек, хазыра оңардым:
Кізі чылхызы – ачын миис хулғаады,
Пурунғыдаң читкен аңнар аймах кістезі! –
Улуғ пілігҷі миис пізиин істезіп,
Чарлап турча амды парчан ютубча:
Чиис истиин китезізіп, аңнар,
Парчаны хыймырастығ пар хурт-хоостар,
Тосхырып тур хурсааның хылҷыхтарын…
Паза пірсі аңнарның “ынҷыхтары” –
Пос ханынаң чайап саларға тӧӧй
Пос копиязын, тыыда хан кӱстерін.
Паза, чоллапча аарластығ профессор, –
Поладыр, тадар чооғына хостаза,
Чайаанда пар чылхалығ ӧтіркес!
Кидеркілеп адал тур – доминанта…
Ам на мин сизінчем (хайран аң тоолығ сағызым!)
Ноға Поэт… романымда кӱстеніп,
Хыйға пылазызып, хайҷы-кӧгҷідең, хоосчынаң
“Сайлан чӧрген” чайаачылар пізиинҷе –
Хайзы артых ни зе? – пылазазып сӧстерні
Полар-полбастаң чи (мин сағынҷам ноға-да)
Анда-мында сазаалат чӧрче позын…
Амды пілдім: пыролығ доминанта!
Пыролығ чи… пудурғы ӧтіркес!
Пу даа амды романахча… кӧмес
“Ынҷых” хылиин мин хобырам пізеедіп!
Хал-Дантенең ме, Пушкиннең халбин
Сӧстер узын хостазып па, палғағлап
Полта чолларын кӧзіглеп, сур ӧӧнең
Саларбын мин тадарда пар сын кӧӧзін!..
Хара пасхаҷыл хазыр “доминанта”
Чоллап пирген профессор С.Савельвев –
Мына піди паза пір кӱн тӧстезін
Кӱндеглеп салим, оортахтап кӱс ээзін…
(2 ноябрь 2021 чыл, 10.23)
Ок, йастраҷах, хайди мин ундуп салғам!
Киҷеели, таң, кибелізек сал салғам,
Тілбестеп салғам сарынағас орыс,
“Надежда”-ҷа чоллахтан парған тоғыс:
…
Кӧӧ Александра Пахмутовани
Сӧстері Николай Добронравовти
***
Чарытчадыр таныбас чылтыс
Иб иркінінең пазох ырахпыс.
Самолёт чоллларынаң ӧкіс
Городтар арабыста турарлар…
Пу чирде тубаннар, наңмырлар,
Пу чирде соп-соох кӱн чарыхтары,
Пу кізі паспаан аймах чоллар
Хоостап тур хайхастығ пар чулларны…
Ӏзеніс — чӱреем чылтызы,
Ӱлӱзім — махачылас сыйығы.
Че сарын… чалғыс таа ползын,
Турам на анда кӧӧмні кӧдірзін!
Син, киртін, мында ырах чирде,
Кӧп ниме пасхали кӧрінчедір, —
Кӱгӱрттіг наңмырлар хурупча,
Тартыстар даа амыр пӧгілчедір…
Пілер кирек чӱреебісте сахтап,
Полар кирек ипти хылых тудынып,
Пу чуртастың часказы чылии
Хығырып пілер кирек ырызын…
Ӏзеніс — чӱреем чылтызы,
Ӱлӱзім — махачылас сыйығы.
Че сарын… чалғыс таа ползын,
Турам на анда кӧӧмні кӧдірзін!
Ундудып саларға чарабас,
Сарналбин халған ізіг кӧглерні,
Хынғанымның кӧңні чох хараан,
Соох пораан Москвадағы чиллерні…
Арабыста пазох ла городтар,
Пазох чуртас чарча пісті ырахта,
Тигірде піс таанмас чылтыстар
Ӏзеніснең сур хоостап пызыңнасча…
Ӏзеніс — чӱреем чылтызы,
Ӱлӱзім — махачылас сыйығы.
Че сарын… чалғыс таа ползын,
Турам на анда кӧӧмні кӧдірзін!
***
Че мынзы за позырахта салылған,
Андрей табан суранызын толдырып, –
“С чего начинается Родина”
Тілбестедім, час чанымны тосхырып…
Ӏҷем пу сарынға ноға-да чӧпсінҷең полған…
…
Кӧӧ Вениамин Баснерни,
Сӧстері Михаил Матусовскийни;
Нименең пасталча Чир-суубыс?
Букварьдағы хоостаң, арса,
Иң аарлығ, хонҷых арғыстарымнаң
Олған тузымдағы хада.
Арса, ол пасталчадыр сарыннаң
Олған тус іҷем ӱнінең?
Чобағлар пол парза даа халыннап,
Чӱреебісте чарир ӧңнең.
Нименең пасталча Чир-суубыс?
Ибдегі ізиимнең, арса?
Ах чазыда ах хазыңнарынаң
Чилге пӱгӱлбеннең хада?
Алай ба пасталча Чир-суубыс
Торғайахтың кӧӧ сілігнең?
Тӧреен минің аалдағы чолымнаң –
Табаннар чӧрген ізімнең?
Нименең пасталча Чир-суубыс?
От чарии чылиинаң, арса,
Ырыххыда сағылған сағыснаң,
Чӱреебіс ізиинең паза…
Арса ол пасталча ил чорыхтаң,
Поезд теерпектері ӱнінең?
Арса ол пасталча сын сӧзінең
Посха пир салған кӧңнінең…
Нименең пасталча Чир-суубыс?
(2 ноябрь, вторник, 2021 чыл. 11:03)
***
О, Сибдей! (Пос позымны ніткелеп,
Харбас парчам арғаазымнаң пістенглеп)
Пазох син одырдың “вконтакте” пазығларнаң,
Пазох ла ходырдың чазаң пар сағыстарың?
Тадар табан пос блогына паспаҷан ма?
Кибел уснаң пос ханын хайнатпаҷаң ма?
Килер кізі килер тус-аазы хазынаң,
Чидер кізі ӱндезер арығ сағыснаң
(Пасхазы полза, халыннап сӧкленер,
Алып полза, блогынаң махтанар!)…
***
Кӱннің паспин, кибелімні таптабыспин,
Узирдаң-узубас аразында пасханоспын
Пудурғы ӱстӱндегі пазығлар изерізін…
Ам даа – обедке тимнен одырып, тайнанчам,
Хакас тілін, аразында, саблапчам…
(23 ноябрь 2021 чыл, 12:33)
***
“О! Пазох ла пӧгіннер салғалча!
Чайхалча арығ сағыстар ізии!
Тадар тілнің парчаны пар пізиин
Улап тастирға килчеткен чылларға –
Чайабызарға кееркестіг роман…
Чоннаң хада! Хан Тигірзер кӧстеп!
Пістең артых Ил Сағыстар кӧрзін:
Чир тоғылағы пар полған аңнарда
Пар чарых сағыс ағыны чоннарда!
Итсе… нимее оларға піс?
Пос алынҷа, пос синінҷе піліс
Таптап ала, чӱрексісті чізирге –
Кибелістіг чолларынаң иптирге!
Мындағ чылха ил синінҷе кӧглелче!..
Парчаны пар тадар улус уластаза
Сіліг сӧснең, кӧг чолына чоллахтап,
Сал тамҷыхтардаң чыыл парғадағ Ағын! –
Чӱзер муңнаң чоллахтанар Кӱр Алып –
Кибелістіг мӧгі кӧстегліг медиа-роман!
Нымах чіли тӧлдең тӧллерге салылар,
Чозах пикти чоннарны аймах хабынар!
Тадар тілнің артығы ӧӧ ил чарир
Хан Тигірдегі хур чіли…” –
Иртен тура иске мин хыстыр парим.
Кӧмезекти халғанын мында чазып,
Кӱндеглеп салдым салымны изере…
(2 декабрь 2021 чыл. Иртен иртӧк)
Э-эк-айа! Харанға пічіктеп салим
Паза изере сағызахтар кеенін,
Салаа пӱктеп, ойанысчадыр кӱр алых:
Пастап алим чуғ блогыҷах адап –
Ӱс синнегли хоостығ тадар иб
Хакас тіл сӧстер пайынаң киптелер!
Полған на, теедег, хайыныс-хулғаат
Табар анда пос орынын чонға.
Ӱннер анда тапсалар аймах аасти,
Кӧглер полар, тахпағастар айтызы!
Пір ойын пар, Кидеркіледе – СИМС,
Кізі арали теелістер аймағы
Анда чарлалча сӧбіре талағли:
Ойнағҷылар ойнағли тӧрітчелер,
Аймахтығ тура ээлер пӱдірчелер,
Ирге парчалар, хат алчалар пеерізіп…
Ахчаны ам хайдаң алҷаң? Сурығ!
Че сағызах пӱт парғанос алдығ!
Ӱс синегли блогыҷах азарда,
Ойнап кӧримдек СИМС-терні хатанып!..
(2 декабрь 2021 чыл. 10.56)
(Чазыт сағызах)
Пу чуртаста пар статус пағыры,
Чоннар аны хазыр хабынып,
Хурсах палғаан чозах ноонаң
Палғастырча чуртас оозын:
Карьералар анда чазыттары,
Устағластарның харбастары,
Ӱрен салҷаң тӱмен теелізін
Хыныс тіп хоғдайтча ээргізін…
Че пар, йа, олох чуртастың
Артығына салған хайхастығ
Кибелҷі тіп… Хан Тигір паалии!
Кізі ағылынаң артыхтығ хаалии! –
Хабарахты пу… кибелге ноолып,
Пас салҷаң, таң, романда хоорып…
9 декабрь 2021 чыл. 11:56
***
Роман пас чолын пӧгіннер ле оолатча,
Ирткен кӱннер похсахтарынҷа хоолатсам,
Пазар кирекпін, кӧрімге, піди, арса…
“Киҷее чӧргем мин алыптығ нымахсар…
Анаң хакас тілҷе ӱгредіглерні ноолғам…
Кӧрҷең-исчең алғабыс телевизор
(Он писче чыл чуртаабыс піс ол чох!)…
Каринаҷах сығар салған газете!..
О, йа, хайди мин ундутчабын –
Кӱннің иртен “Ни хао!”-наң турчабын…
Анаң за мин хыйғамны чітітчебін –
Савельевті удаа най истіпчебін!..
Паза, чізе, нимені кӱзіпчебін?
“Ине тіл”-нең нымағастар салғабыс:
Пу чылда піс грантыҷах утхабыс!..
Анаң, чізе?
Че, прайзын даа пас пиріп, ноо туза?
Таңдағызы кӱннеріне хоза,
Оңдайыҷах сығар, арса, хайди-да?
Сағам, тізең, чахтап салим піди дее…
9 декабрь 2021 чыл. 11:56
***
Пахлабысхам пурунғызар ноға-да,
Кибелістіңер сағынып, улғаадынып…
Искен полғам – кибелісчі Полоцкий
Тӧстегҷілер аразында полған тіп,
Орыс сӧс кибелізін палғаан тіп.
Че сағыста за аарда сахтабаан полғам:
Чылтыс чіли кибеліс чолаңнаанын
Ӱс чӱсче чыл артиинаң –
Мының алнында! –
Чолаңнас чалыңнары!
(Симеон Полоцкийнің кибеліс чыындыдаң)
13 декабрь 2021 чыл.
***
Мин чуртапчам… таңдағы кӱннең
Пӱӱнгізінең палғалыстырып:
Пазох ла пір тиң пар ӱннең
Хысхырысча сағыс хағбалары:
Чоныңнаңар син пастах-ал!
Чидер пос-посты ныхылирға,
Ноо-да сағызахтарны хаплирға
Ноо-да кӧңіҷекті худалирға…
Хайди мин мыннаң чарасчабын!
Аннаңар, ноом, кӱндеглер часчабын!
Кибелде халған полза чазых, –
Кізі ағылы, піл, ам даа хазых!
14 декабрь, 2021 чыл
***
Пот, йастраҷах! Пір айыҷах аразына
Чыл таны Наазынаң напли тӱсті хатап!
Че мин, тізең, романымны тастап,
Хайда-хайда алаан чӧрчем хабарахнаң:
Ӱгренізім узаратчам тіллерҷе! –
Хыдаттинҷа ба, тӱрктерҷе чӧрчем,
Ингилизтер теенінҷе соплатчам…
Пос чолымның, пос сағылын китеп,
Хыйғы сала тадардинох киртчем.
Мында, тізең, казахтар кӱр толғанып,
Тылаастарнаң чоннарны ізітче –
Отыс чылҷа Ил пазы теен хал ханын
Иңдерділер чубараанмин дее соонын…
Мин, тізең, алтыны чох пос оолығ
Тадар тілнең (алай ба “тілі”-нең?)
Кӱндеглеп парчам ямбтар чории ооғын!
Чон полза иңдер полбас хылҷиимны –
Тадар табан романымның ызиимны
Хайдағ-да килер оохтарға ызлатчам,
Кемге-де монографияа таптанчам…
Амды, тізең, пирчем чарлағ инетте:
Хакас тілін пізеглепчем кӱндеглеп,
Хакас тілнең ухаанҷылап, кӧглепчем –
Тадар улусты чыыпчам улуғ Нааға! –
“Тадар Хан”-наң сиглелген кӱр таңмаа
Тимнеп парчам Хан Тигірліг хаңаа…
15 январь 2022 чыл
***
Тӱктері чох ікі азах аңнарнаң
Паза пірсі пазох тырғах тырбайтча,
Пазохтаң на чир паарынҷа толғанча:
Тіснең хапты арсланның сол азаан,
Анзы, тізең, ам киир парған, полбинча,
Абаға даа ам тоғырлан полбинча…
Хан Тигір синҷе тоозынах чох полар,
Че оохтарға сілегей пытырааннаң
Ойнағ парча чорааҷағас ла чаанаң…
Кізі синніг ах чарыхтығ Тадары Хан
Кӧглер сала, Сахчахта ойнап одыр –
Килкім аңнар сағам ағаа аңдаалах,
Че чарыпча Ӏскеркідең кӱн чарии!
Анаң килер аллығ чылығ піліс!
Анда ойналча Тигірнің Ах Сарии!..
24 февраль 2022 чыл
Чалаас тире аңнарының чір ханы
Пу даа чӱректе сабылча салғахнаң:
Чуртағ-інін пирбестег артых чаным
Хырт ыыранғанын чазырчам чатханға –
Кӧг ээзі теенінең тахпахтығох саңнал тур:
Кӧг-сарынға чобалғанын арта салча…
Кізі-пала чир тоозынын сулған тур,
Мағаа, тізең, чурт чохтығлар сырбалысча –
Тискенінең, хоптаныстар ӱлӱзінең,
Анаң-мынаң кибелістерге сӱӱлче…
Чир тобырах парчан тірігні уупча,
Анаң осчаан пілбинчем мин пасхазын…
Ӏди мин дее холлап турбын пічиимні –
Андар тисчем, інге чіли, ызиимнаң.
Арса, анда полар хайдағ-да амыр,
Арса, анда хайнал парбас хан хазыр…
5 март 2022 чыл
***
Пір ай артиинаң ирт парды…
Ах чарыхтаң парыбысхан – узаанҷыл!
Хан Тигірдең килген илбек аалҷы –
Виктор Катющиктің адын
Сулғанып чӧрген чон аразында!
Хан Тигір чозағын тутханнаң
Паза мин пілбинчем артығын…
13 декабрь 2023 чыл
***
Сағыс хазаны хайналча хатап: Прай ниме нооны хайдар-да тастап, Хати-хати чыылған хыйғамны сайрап, Кибелнің хыйғызын пӱге тудып, ууп - Пазарҷых романнар пірсі-пірсіне Хости салып, хойыдып піліс узын! Пазарҷых наукаҷа хазыр трактаттар! Хан Тигір хучаағының тооза чылиин - Чылтыс хайназының артых ізиин Кибеллерге сиилдіріп, нуулып сынны Таптирҷых парчан пар чӱрексіс тызын... Романнар аттарын... мин соонаң пазам, Амды - чӱгӱрчебін. Ор-хазых ползам, Пірее иирде... 15 декабрь 2023 чыл. ***
