Читiнҷi хаалағ. “Поэт паза Хомысчы”.

0
1131
медиа роман в стихах на хакасском языке
медиа роман в стихах на хакасском языке

«Андағ чiзе… – чӱрексiндi сӧсчi, –
Хылларның тiтiрезiнде кӧгҷi,
Хан Тигiр туйухтарынҷа ойлаанос:

Кӧрген-кӧрбеен хал сағыстың тызын
Сығар сала, чағ-чааным чылытча – (810)
Ӧкерiнең хыл яңы хайлапча!»

Тӱрчезiнең салаалар чӱгӱрии,
Аттар тiнiн холда тутхан чiли,
Тохтабызып, ил чорығын хахтаан;

Ил Пас, тiзең, тызы пирбеен суриин
Поэттiң харах кӧрiзiн ӱтеп,
Холларның тамыр ағынын тутхлап,

Артығын хаап, хати амды тапсаан:
«Нимее син минiң чанымны сайбап,
Хан Тигiр чурухтарына путхап, (820)

Тӧзек чылиинаң ходырып истиимнi
Хай-хай чирзер узааным чӱгӱрттiң?
Олған тузы Ис сууна сундырдың?»

– Ырах парбин, сӧс ибiре чӧрбин,
Кӧстең кӧске, сыннаң сынға айт пир:
«Поэт хылии Ил Пас кӧгҷi ызиин

Азар ни зе (айтызына кiрзе) –
Чир кӧӧлбек кӧглеер кӧӧ,
Поэт салған сӧстерiнiң хырт ӧӧ,

Хан Тигiр яңылас Сiлиин алза, (830)
Хайзы артых? Поэт алай Кӧгҷi? –
Артиин сал тур сӧс ағынның узы.

Ил Пас амды сӧске тың хайнабин,
Тын алынып, чир ибiрiн пахлап,
Хан Тигiр пулуттарынҷа кӧрглеп,

Хан чолы хыймырахтарын чымҷадып,
Хал хомызын iдiп сала тискер,
Чатхан чазап, хай халынын иптеп,

Хати-хати салааларын пӱктеп, –
Кӱңӱр ӱннең сарнабысты, хайлады! (840)
Тӧртебеҷе, хыр пазында хахап,

Тiрiг аң-хус, хайхаза хыймырас тур!..
– Кӧрчезiң ме, – сала кӱлӱмзiри,
Ил Пас хати кӧк тигiрзер пахли,

Тапсабысты кӧкеесiнiн хысти,
– Чӧрген чоллар толғалғаны парох,
Ил хазна узағының аймағында,

Онар чаллама чалтырааны полғанох;
Сағаа, чiзе, хайдағ пиглернең чоохтаза,
Ӱлӱс тӱскен, тадар пiстiң… моэт? – (850)

Сӧстер пiзi-ырғағынаң улап,
Айтыс iзиин толғабысты сынап;
– Оңдай полған чон аазынаң истерге,

Айа iзiг сын сабыстар улаанын
Муңар чоннар аймағынаң сизерге,
Поғдаархасты, чӱрексiзiн истерге,

Махтас чылиин чiг идiңе пулғирға?
Хайдағ аймах театрлар сағаа
Хол сабыснаң… чыстанчатхан азааңны

Ил чахайах аймағынаң сулғаан? (860)
Алғым сӧстернең чаның чахсылаан?
Нинҷе кiзi, чӱгӱрiзiп хыриңда,

Хай хайына ӱгренерге полған? –
Кӧгҷi Ил Пас Поэттiң iстi-чанын
Хатығ тудып, хырт ӧӧдiнең пулғаан.

« – Сын чооғың пар! Хай Ээзiн дее кӧрчем.
Сынап, чон чанының ил санында
Муңар улус! Ил паарсазы – синде;

Мында пiр тамҷых таа талазии хайнабас!
Мағаа за адай Мойнахтаң пасхазы, (870)
Пiрдеезi хузуриинаң пулғабаан,

Пiрдеезi артых сағызын салбаан,
Талазығ чоғыл, чон хыйғазы – Синзiң!
Че… пар, паза пiр Хан. Паза пiр Пиг,
Анзы, пот, ам ноо ниме ни тир зе?
Хайдағ чарғы, пот… Анызы салар?» –

Поэт кiзi айтыс туғлаан толғабысты.
Кӧгҷi кiзi Ил Пас хараан устабысты,
Узаан чiли уйғузынаң хахтанды:

– Син… ноо пигдеңер суулап турзың оол?.. (880)
Чоннаң артых ил хан хайнаанын Кем
Орта пiлiп, кӧп-кӧнi сағаа чоохтир,

Сынны табар? Чӱреенең читiрер! –
Хайхап хайнабысты Ил Пас кӧгҷi табан,
Чоннаң артых кӱстiгнi пiл полбин.

– Чоннаң артых, чоннаң кӱстiгi пар, а…
Чалғызаан ол хайран позы, че хыйғазы –
Парчан чоннар даа пiрiксе… ағаа хаппас!

Чабалах чызыҷағына турбас!
– Хоттас! – Ил Пас, кил, ээреп хатхырған, – (890)
Чоннаң артых… Чоннар хыйғазын азып…

А-а, мин сизiнчем. Йа, йа… Чалғызаанынаң…
Артығынаң артығы… че… Хығырт!
Кӧрерҷiк ол ил Алыпты… кӧске!

– Тимдезiң ме? – Поэт амды кӱлче Кӧгҷее, –
Артығынаң артығы… Чалғызаанны!..
Мынадыр-ал! – Поэт… тыраңнап-сегiреңнеп,

Хам тӱӱрiнең сапхан чiли, хойбаңнап,
Андар-мындар чӱгӱрiнiп, тӱкiрiнiп,
Ӏрiң артығын пуруннаң сiңiрiнiп, (900)

Ниме-ниме кибеллеп пулбыранып,
Чирге напли сунғар сунча холларын,
Азах-холларынаң тырбаңнатча ундар,

«Йах-йах» тапсанчадыр, «йох-йох»-ланча,
Ырҷаңнапча анаң… ылғаағына хаптырып,
Азаныстар сӧс сыыдынаң толғанча…

Кӧгҷi кӧрбеен ниме кӧрбеен осхас,
Испеен ниме испеен осхас, ах тик –
Ах тос тартхан сырайынаң турча… –

Поэт-арғызы ноозын хаптырча тiп, (910)
Пичелене турча: пу ынҷых таң сынап,
Таң… ойын пазында хулғаатана полча? –

Пiлер-пiлбеске позы даа хахап,
Тӧкпес чiли турча харап-хайхап.
Поэт, тiзең, кинетiн не тура тӱстi,

Сурча: – Кӧрдiң? Ол … Чалғызаанны? –
Кӧгҷi, алаң асхан чiли, – Хайда? – тiп,
Кӧйтиин салчатхан арғызын кӧрче.

– Хайди хайда? Мына! Халбастан тур сах позынаң! –
Анаң на, кил, ырчаңнап сыххан кӱӱледе, (920)
Салааларын сунча Кӧгҷiнiң пилiнзер, –

Ол… синiң кистiңде, нооза! Кӧрчезiң! –
Поэт хатхырып, кил, пазох ла тегiлен тур,
Чир тобырах похсағында толған тур.

– Син, оол, артиинҷа ла полба, астан!
Артығынаң артығына санап…
Хайдағ-да пiл полбас… кӱстернi,

Хуйахтарны син пеер чир дее тартпа!
Олар пiске чарғыҷы пол полбастар!
Хамнар полза ла чоохтазар оларнаң, (930)

Че син, чiзе… поэт-моэт нимезiнең… –
«Мына-мына! Пазох ол кистiңде! Тохта!!!.. –
Поэт iзебiнең сығара тарты… кӧрiндес,

Сунча Кӧгҷее… «Ам кӧрiбiс, оң саринзар… –
Анда… Ол соолған! Хорыхпа! Кӧр-кӧр!»
Кӧгҷi хайди-да киртiнмин ам… кӧрiнче,

Кiҷиҷек кӧрiндес хараанда… чазы,
Хойлар анда оттап чӧрче хонҷииның,
Тағлар изерiзi хости – туралар,

Кiзi ооғы-хайынызы ноо-да пiлдiртче… (940)
«Кӧрчезiң ме?» – сурча пазох Поэт.
«Ээ, татай! Полаачыхтанма, аар ит!» –

Суна пирче… Хол кӧрiндезi ӧӧ –
Кӱн чарығы Кӧгҷi хараана чарытты…
«Мына, пот… нымысчызы! Кӧрзең, анаң» –

Поэт сунча Кӧгҷiнiң сол хараанзар,
Кӱн сустары – кӧрiндес «хозанын» –
Харах айтып, улапча кӧстер тӧзiнҷе…

«Кӧрдек, амды… ол… Алныңда турча!
Хойбаңнапча. Ол, йастра, хатхырча! (950)

Пiснең хада ол теелбек тее салча!
Кӧрзең-кӧрзең…» – Тохтааттах-ал –
Кӧгҷi табанах пу хаңалҷосха майых тур, –

Син чоохтир ползаң, чоохта, хойралба,
Тайҷы улустың чанын путхаба,
Кӧгҷi, Поэт… артығын кӧзiт: хайзы? –

Ыр-сарынҷы Ил Пас хыллар тартхлап,
Чатханының тутхластырча хылларын.
«Ээк, синi дее… Хараағың алныда

Ол сағылча парчанынаң, сын позынаң… (960)
Хан Тигiр аның ады! Искезiң ме андағ ниме?» –
Поэт хапты хыл хомысты холға… –

Сынны анаң артых, пот, кем ни чарғылир?
Нинҷе саннығ кӧп чон хылии аннаң артых?
Ам чоохтадах, айоол-кӧгҷi Ил Пас?

Хайзының чаны-сағызы пуртахха хабылбас?
Хан Тигiрни алай бы чоның аазыни?
Кемнiң сыны иң пӧзiк, туртухпас –

Чылтыс iзии алай ба чоннар сағызы?
Хайзы кӱзi иң толымнығ? Чiк чох? (970)
Чон ни ба алай аның – Чалғызаанни?

Хан Тигiрни алай ба Кiзiлер аймағыни?
– Хан Тигiрни, талазар ниме ноозы пар? –
Удур тапсаҷаң чоғыл Кӧгҷiни,

Чарас салды Поэттiң сағыс сағыннаң.
– Амды. Андағ полғанда… сағын кӧр:
Кӧгҷi хуйағын… ноо ниме тутча?

Нимедiр зе – Поэттiң торых сағызы?
Тиңнестiре… Хан Тигiрҷе салааң,
Иң пӧзiк чолынҷа! Пiс анынҷа парааң! – (980)

Поэт тартхлапча хомызах хылларын…
– Мына… тартчам алты-хыри хылны,
Ниме анда? Хан Тигiр ноо хуйағын

Хыл ойлаанға кире сундыр салған?
Адалча ол… «йың-йаң»-ның яңылазы.
Анаң, чiзе… Кидеркi чоннар кибiрли

«Йың-йаң»-ның яңылазын, аттар пирiп,
Таңмалап салған, кӧзiдiмге, «ля» –
Тӧрт чӱс хырых тiп герц ползын пу син,

Ол паалағнаң хулахха сыңыразын. – (990)
Поэт хати хылларны хоңыратча.
«Йың-йаң»-ның хыймыразы ол… кӧглер

Изерiзiн пӱдiрiп полызадыр.
Амды кӧр-кӧр сын сағыснаң хатап…» –
Поэт хыл хомыс чанынҷа пулғап,

Хыллар тынын пiр поох хутха тойлап,
Аттар чiли чӱгӱрдiрiп пастаан!
Ӏргек-устығ салааларны хостап!

Хан Тигiр дее плесет сал тур чылтыстарнаң,
Кӱн теелбегiн сал тур парчан хуттарнаң!.. (1000)

(хомыс табыс ойыны)

– Хайдағ илбек, хайдағ матлама кӱс
Хайхастығ Тiтiрестiң! – тiп чапсиин,
Улғаатырча Кӧгҷi Ил Пас чӱрексiзiн, –

Ханаттығлар кӧк кииҷе учуххчадып,
Тахтабызып, таңнап тур хомыс хооғына!
Чатхан тапсааны чызынҷах-толғахтығның

Чағ-чаанын хайылдырып, ирiт тур
Хатығ харсах тiстерi устығларын!..
– Орта! Талазығ мында чоғыл-ал, –

Поэт тохтадыбысты холы-тiтiреен, – (1010)
Че, чарыт, сағызыңны сағылдыр:
Сӧстiң… iзиин тиңнезе… Тiтiрестең,

Ам чоохтадах, хайзы хуйах илбектiг ни?
Хайзы хырии Хан Тигiрге иң аарлығ? –
Поэт хазабысты Ил Пазы кӧстiң пӧзиин…

– Хан Тигiр орынында арығли полбаам,
Хыйғазын даа синебiзерге чоғылбын,
Чолларымны ол минiң тығырбаан…

– Айоол, син улуғ чооғыңның пiзiн
Хойралтырбин, анда-мындар ал чӧрбе, (1020)
Син айт: Сӧсти алай ба Тiтiрести?

Хайзы артых? Иң пӧзиинде иннiг?
Хан Тигiрли аймахти сiлiг хоостығ?
Сӧс ағыны суғларыни алай ба

Пудурғы пу… чылан осхас хойрых,
Салғағы пар… хыл хомыс тiтiрести? –
Поэт хати-хати нахлан тур кӱр хылиин,

Ӱлгӱ хурын тутчадып – сӧс чiтиин…
– Че, тарынма, чағ-чаның путхаба,
Талазығның сын ӧӧдi ол… Хан Тигiрдең, (1030)

Синнең нимес, синде нимезiн сизiн! –
Сӧстең артых хурт-хоос аңнарда чоғыл,
Сӧске кiрген, ағаа сунған чир ӱстӱнде парчан

Ил сағызы – оңарылызы – тоғы!
Сӱт ээмчеткен iкi азахтығ холында
Чатхан хаға, нымах сала хоғдай тур ам…

Ил Пас! Хырт чонына кӧглерiнең сулған тур!
Час чоныҷаа хуйағынаң хахтан тур:
Мин дее, тибес, минӧк! Минде, итсе, парох!

Че… чазыттығ тайҷы хылиин салза, (1040)
«Йың-йаң»-ны хыймыраанынаң хапса,
Хайдағ нымах, хайдағ полта, ноо сағызын, –

Пiлiс чортханы поза паан тудар итсе,
Парчан Хан Тигiр ибiрiп, чӧр кил…
Че минiң пудурғы… сорағымның

Ноо узуны пар… чир дее чоллап полбасың! –
Поэт мында, кил, ээреп-сӱркӱңнеп,
Хатхырып, тоғылахтан тур хатап,

Чир тозынын кӧк тигiрҷе пулғап…
Анаң, чiзе, ағаа тоспин, пазох (1050)
Тiлнiң чiтиин ахсы орхаңнап одыр –

Кӧглер искен, чызың хапхан чоннарыңнаң
Хададаң пiрiгiп, муңар кӧгҷi пiр одырып,
Хададаң на хада салзар пiр хазыр

Хан Тигiрҷе улап ил Тiтiрестi,
Сӧс чох… син анда даа (хай тадиин сал!),
Сорағымың… узунын пiл полбассың!!! –

Поэт пазох тапсады кiдiреп,
Пазох тепклене тур, анзы-мынзын iтклеп…
Хан Тигiр дее пу тур кӱлiмзiреп. (1060)

Кӧгҷi Ил пас тапсааны чоғыл, одыр,
Сырайыҷаа хахпастан парған ходыр
Ах тос чiли тарт парып, хубулча –

Хырт сӧс iзии кӧк ханына сулғанча,
Удур тапсап, сӧстер изерi ооғын,
Ол чыып полбин ах тигiнең полча,

Чатхан хылларын аар-пеер тартхлапча…
Сӧстiг хайҷы полған полза, – анҷох,
Че чабыс чон тыннарының ил саны

Мында ағаа пiр полызығ полбаан, (1070)
Мында саннар хуйағы ал полбаан…
Поэт, тiзең, сӧстерi сыр чӧмезiн

Пазох пулғап, хази сапхан чӱреене:
– Истек, айоол, амды сағаа мин кӧзiдем
Сынның артығын! Ағылын пирем!

Сизерзiң син тахпах сӧстерi ӧӧн –
Хыллар тартпин чоллап пирем ил кӧӧн!
Сӧстерiм не изерiзiн – ките!

Ситкiп таңмалар салығын, кӱзiн!
Пурнада за салчам сӧстер чiтиин, (1080)
Анаң за… Тiтреенiн чоллап одырам:

Сарығ тууп маймаамны
Сайға паспаанда суурбаспын,
Сағынған хызымны албаанда,
Сарығ чорғамнаң тӱспеспiн… –

Тахпахты пу пiлче чоннарның аазы,
Че табыстың изерiзiнде хазынып,
Ам даа пiрдеезi умзынмаан чоллап –

Сӧстең сӧске Сын пӧзиин сулғабаан!
Сын пӧзии, тiзең, – Сағыста! Хағаста! (1090)
Роман полтазы кӧбiктiг пулғаста!

НАНДЫРЫҒ ПАС ПИРӀҢЕР

Ӱндезииңерні пас пиріңер!
Адыңар мында пас пиріңер

  

доступен плагин ATs Privacy Policy ©