Ӱс хулас аран-чула сорахтығ алып оолахтаңар кӱлӱмзіри салған кӱрленістіг нымах

Чылтыстар чарығлап пастаан тізе,
Чылтыстар чайхаңназып пызыңнапчададыр,
Чирі пасти пӱдерде полған тізе,
Чир тобырағы пурлаза-хатып парған полыптыр,
Тасхыллар пӧзігі тигір пізеп,
Тазып-тосхырынып устығланып турадыр,
Ағын суғлар ағынып-ибіріліп,
Ах чазаа толынып ағыбысхан чадыр.
Кӧк чазаа толғаныбысхан суғ арали
Кӧп чон малы кӧптелібіскен поладыр,
Мал аймағының арали пазып чӧріп турза,
Арғал чонның чурты-пайы тӱдӱннеп турадыр,
Тӱнӱктер арали пас чӧріп одырза,
Аал узы-пазында иб турыбысхан одыр.
Пӱткен-турған иб істін пахлап-кӧре одырза,
Чазын частанған, иді иттенген инейнең-апсах
Иб істінде хайыныза, ибіріліп турадырлар ба хайдағ.
Пайзаң столын чазып-тартып турадырлар,
Татхыннығ иді-сӱттіг чиизін салып турлар ба хайдағ.
Столға салған татхыны тадып турадыр,
Хайнаан ӱгре-чейі суу оорлан турадыр.
Иней кізі ибіріліп-толғалынчатханда,
Хыр пазы апсаана искірҷеен изіп тур,
Чиит нимес иріне чооғын чоохтап тур:
– Алғаным-кӧргенім, – тіп, хабар аазын азып, –
– Хонғаным-тӱнеенім, – тіп, кӧрген тӱзін тӱріп,
Полбасты кӧрдім, тіп, испесті истім, тіп,
Тылаас осхас хоосты сығар тур ил чарыхха…
– Хара ла пасхаҷыл кӧрдім, ноом, кӱр палыхты,
Пурунғыда сооғысхан артыхтар халыхта,
Албаты пар чанында мыны кӧрбеен полғам,
Малы пар хоныхта хаҷан даа испеен полғам…
– Ӱр харылып, тарығып чооғың тутпадах,
Айтар ползаң табырах ахсыңнаң хыймырат, –
Тарланча апсағас иней туйух чооғына…
– Наңмыр чаабысхан, тидірбін, хааң тӱзімде,
Хан Тигір мӱндурінең киліп, пуснаң
Хайран пістің ибіні ибіре, хайылып,
Тазып турча парчан аал пӱкӱле…
О, Хайраххан! Илег ле килбезін! –
Иней ӱрӱкче тӱзін чоохтап апсаана, –
– Че, анзы хайтчаң за!
Пус-суунаң хада пістің ибге тӱс парған,
Хан Тигір тӱбі полған чарых пӱк парған,
Хайдағ-да ла палых узун хузуриинаң,
Чӱзе килген иністең иркін идеензер,
Хайран пар турабысты ибіріп-солынып,
Ӱс хати сабынған! Ибі чайхалған!
Талайос салғаанаң ундар тың чайханған!..
– Хайзы палыхты кӧріп, артығыңнаң суулап,
Мында син ахсан турзың чиисті салғали? –
Апсағас инейге орхаңнабызып,
Алғайын тартынып, сомнағынаң сӱӱпче,
Чарбалығ ӱгреҷекке пар хурсаа кӧӧпче.
– Ол палых са, соолған, кізі тілінең
Харах ойымы тозыраах, чох кірбікнең,
Сығынып, ноом, ааснаң мағаа тілбіреен:
– Апсааңны син палыхтап ыстах, суғзар,
Хармаан тудына ол пар килзін… –

Инейек чиизін оортамнапча позы,
Хати-хати сағыста ойнадып хоозын.
Э-э, сынап таа, – апсағас ӱндес турча майың, –
Кӱскӱ сооғынаң пус тартынғанҷа,
Суғлар ойымына палых тӱскенҷе,
Иді-чанымны тибіредіп дее пар килим, таң… –
Самнағынаң табырах хайын тур,
Алғай істі хойығын ибір тур.
– Анаң, чізе, тігі тӱзің, нименең тоозылған? –
Апсағас хылчаңнап тур сағыс ойнадып.
– Син харых тартханға чіт парған уйғу,
Анаң хоох тол парып, тасхын ноолып, турғам, нооза.
– А-а, татай, хайдағ андағ толка чох тӱс ол?
Чуртас иртіп тее пара, оңдайли кӧрбеҷең ме? –
Апсағас хоғдай тур чиис столнаң турғали.

Киптеніп ала ӱртӱн айы читкели,
Кизе тарта суғ ӧтпес иргі сапогын,
Хазааҷах хыр паазынаң алып хармағын,
Соосхан тинтеҷегін холға алғали,
Суғ хазы чарларынзар пастыр тур апсах,
Хурт чыынып, хасхлап тур чир тобырах ооғын…

Кӱн тооза чӧрген апсах, сырыптар игіп,
Чар хазы суғларынҷа чохтағли иніп,
Ах чарых пӱлестеле тартып читкенде,
Иб тӧрі иркінге айлан килген, майығып.
Хур-нанында аның салбахталған палых,
Ахсызы-хулаанҷа чізіліп-чызылып,
Инейге сал пирген сарға-сахчыхтарны,
Хоора полған анда пір-ікілеп.
– Киир-моос апсахпын, эй, хан хыймырии
Чииттең ирт тее парған ползын даа,
Че мӱн солбырадарға
Чидер піске иирдең иртенге…

Хайнаан суға палых пухладып,
Иней-апсах хорсах тістерінең
Салдап турлар сахчағас сӧӧктерін,
Пурлат турлар сарғаҷах мӱн оорын.

Харасхызы киліп, тураа кіргенде,
Хан Тигір чылтызы пірлеп сығынғанда,
Иней-апсах аарлап тосхыры-хурсаан,
Ӏчегезі-хооғын артығын ысхынып,
Тӧзектің нымзаана чада полыбысхан,
Чорғанның чылиина пӱргене чадыбысхан.

Пас ингели ле харах нуулылча,
Ит-чаны тынанысха тыныс амырап,
Инейнің мии хоозында пазох ла пір тӱс…

Хан Тигір хағбазынаң чоо тітіреп тур,
Ах чарыхтың чарымы пазох ла пӱлес тур,
Ніңіреп-тыҷырап пазох пус-мӱндӱр
Киле салды ибге чап-чағын удур!
Пазохтаң ол палых узун хузуриинаң – 
Хайраххан! – Час ибні толғап ӱс толғахнаң,
Чайхап тур хайран на инейні апсаанаң!..

Ол палых са, соолған, кізі тілінинең
Харах ойымы тозыраах, чох кірбікнең,
Сығынып пазохтаң тіл-аастан тур, таң:
— Апсааңны мискелеп ызарзың, тағзар,
Кӧнек тудына ол пар килзін… – теннең,

Хайлап сыххан харых ыриинаң!
Иней усхун парып, паза ла иссе,
Апсаа улуғ харығын тартча олох.
– Пок, йакра! Нимезі полҷаң пу! –
Хоохтың толызын позыдып, инейек турча,
Кӱн чарии олох таа пу чағын сыхча.

Апсағас олохтаң пірге усхунча,
Харағы-чухтарын суғнаң чызынча,
Аарланып-хоолалып стол узы-пазында
Тимнен тур истерге паза пір тылаасты.
– Иссең, эй! Нимезі полчаң мин пілбинчем
Че палых пазохтаң чӱс килді ибге,
Хатидаң хатиға тура тідіредіп,
Суғ ағын салғаағынаң ибні чайхап,
Кізі тілінинең хатаптаң сӧлен тур!
Сині “мискелеп пар килзін”, сӧлеен,
Хоостап таа хосчаң паза чооғым чоғыл…

Э-э, сынап таа, ал, тӱгенчі кӱннерге
Тимненіп саларға кирегӧс –
Апсах мӧңіс ӱндес турча майың, –
Кӱскӱ сооғына хар тартынғанҷа,
Тағ хырлары харға пастырғанҷа
Иді-чаным чымҷадып пас пар килим…

Киптеніп ала кӱскӱ айы читкели,
Хар чабығы тоғыр тӱрейліг маймаан
Кизе тартып алып оңдайли азаанға,
Ах тостаң сиберли палғаан тӱӱс кӧнеен
Холға алған, тағ идеензер сыххан.

Кӱн тооза чӧрген апсах, хырлар ибіріп,
Тағ паар-ойымнарҷа чохтағли иніп,
Кӱн чарии пӱлестеле киліп читкенде,
Ӏзік-иркін тӧрінге айлан килген, майығып.

Хур-нанында аның кӧнегес салбахтап,
Мискелер аймаанаң анда солтыңнап,
Инейге сал пирген миске артыхтарын:
– Чіг ит чох апсахпын, эй, хан хыймырии
Тузы ырахта саңай халзын даа
,
Че тоғыбысты тосхырынарға
Чидер піске иирдең иртенге…

Тимір алғайға пычах тоғырааннаң
Мискелер унағлазып, поралған сметеннең.
Эк, ӧріңме тадиинаң апсах-ӧрекен
Хурсаанаң тосхынып, чӱреенен амырап,
Столын арығлап-чуубызып, пазох тынамға
Тимненчедір чанынаң идін сунарға.

Харасхызы чидіп, пӱлес тартханда,
Хан Тигір чылтызы хатап сығынғанда,
Иней-апсах аарланып, ысхыннар ысхынып,
Тӧзектің нымзаана чада полыбысхан,
Чорғанның чылиинаң нымзахти чадыбысхан.

Пас ингели ле харах нуулылча,
Ит-чаны тынанысха тыныс амырап,
Инейнің мии хоозында хатабох ла – тӱс!
Хан Тигір чайаанары чоо тітірес тур,
Ах чарыхтың чарии пазох ла кірлес тур,
Пылчых-палчых арали мустап пус-мӱндӱр,
Киле салды ибге хатабох палыхнаң!
Хатаптаң хати ол толғап хузуриинаң —
Хайраххан! — Час ибінің чанын иңзеріп,
Чайхап тур хайран на инейні апсаанаң!..
Инейек пілче ам хайди-да тӱсте,
Ол палыхтың чооғын испин дее сисче,
Ил чазыхтын чазыдын ол кӧрче:

Кірбігі чох тозыраах ил хараанаң ол палых
Сығыныбызып, чіт парыбысхан ноо-да чохха.
Чооғы чох полған амды аның ааста,
Че чир тітірезінде, кӱзӱрт-хазыртта
Хайдағ-да ла ээрес, хайдағ-да ырҷаңнас
Тарап сыххан Тигір тӧстерінҷе,
Хулахха, кил, тыыстал сыххан, хара пасхаҷыл!..

Иней усхун парды. Кӧрзе зе апсаа,
Хулаана инейнің тың харых тартып,
Ығыранып ала уйғузын истіг тосхырча.
“Айназы полҷаң ол?!” – иней хаахча тӱске,
Итчең ниме чоғыл, тӱбі пар суғ-хооғын
Тура-пара аарлан тур харасхы соонаң.

Тура хоғдыраанға апсахтың даа хараа чарыпча,
Таң атып, инейінең пірге азынча,
Аарланып-чуунына столға одырча,
– Пазох, таң, тӱс хобылы хоосталча? –
Апсағас инейін пеерізіп,
Мискелерні ахсынзар хоолатча.
– Ӏзе, – чапсыбинча амды инейек, –
Че пудурғы палых ам… сині сӱрбинче,
Айапчатхан, осхас. Сӱректетпинче.

Апсах мында мӧңіс одырыбысты,
Артых сағызын инейекке хозыбысты:
– Арса, нанҷаабыс… чит килді полҷаң ол?
– Че ноға-да найла ырҷаңнап,
Хан Тигірні ибіре чайаннар хатхыртып,
Ол палых… чӱс парыбысхан…
Піл полбаам – ноо суғ хойиинзар ӱкӱскен полҷаң… –
Инейек стол ибіре толғана чӧр,
Халчатхан азығын чазып чӧр.

Кӱн тегілегі кӧк тигірҷе сӧлініп, 
Чир ӱстӱндегі парчан тірігні ӧріндіріп, 
Иртеннең чоллахтап тур тоозылбас чолын, 
Апсах ла пичелене порт чуртына – 
Хости пар тағ хыр саринзар маай табаннарын 
Чылдырынып-пазынып, кӧӧн тығырча: 

Халғанҷы кӱннерім тіп, санап одырып, 
Хыр сас чыхчозынҷа хаҷан-да ла сибірек 
Хара полған сазын салаадаң тырбан тур, 
Чӱрексізі чаны ил чазыдын кӧӧп тур: 
– Кӱн чарығы чазығына хоптанминчам, 
Ай чарығы чазыдына хадылбинчам, 
Полған нимее нооға нимемні артам? – тіп,  
Полған чуртас хабынаң ноо халғызам? – тіп, 
Чӱрексініп-хаағынып соопча чӱреенде –  
Пала-парха тадиин олар кӧрбееннер, 
Ӱннескен чуртарында кӧглетпеннер… 

Кӱн тооза ол одырған талбах пар тонынаң, 
Кӱн тооза ол толынған кӱскӱ пӱрлеріне, 
Сілиине хайхап, чир-чайаанны адап. 

Тӱнеҷее читкенде айланча ибзер, 
Инейі сахтап тур тік салған ӱгренең, 
Кӧргені апсахты кӧре ле  нахлан тур: 

– Піс синінҷе кӧрізіп-сілігленіп, 
Парчан пары аалыбыста-тӱнӱктерде 
Санап кӧр: нинҷе ни пар ынағ ирепчі? 
Кӧр-кӧрдек парчазын, чӱрееңні ис кӧр; 
Ол ла удур-тӧдір харбазып-мустазып, 
Хаттары поларынаң, апсахтарынаң, 
Пиҷезі полза, тудыс тур аҷаларынаң, 
Кічиилері, кӧріп, аға-адаларына, 
Кӧгізіп-тарығыза, – тартыстар да ла!.. 

Апсаа за инейінің тудып холларын, 
– Паза ноо тӱс тӱзирнің ни? – тіп азахтарынаң 
Тӱн-чадығы орғанзар пастыр пари…  

Инейек ал соонҷох илеңнеп чайаадаң, 
Узиры килчедіп, сахтап тур пайаадаң, 
Хаҷан харах нуузы чидер тіп тынағ, 
Апсаанаң инейек чатчалар ынағ. 

Харах-кірбік чабылчадыр уйғуға, 
Иртенге тынам кирек аас улусха. 

Хараазы читкенде иней тӱзебинче, 
Хан Тигірнің азымах пар тітірезі 
Пасха хоос тӱстерінең пееріспинче. 

Иртенде инейегес пик уйғу соонаң 
Апсааның даа харых тартханын испеенос, 
Туғланып па, аарланып пастыр чӧр тур, 
Чиис тимнеп, аар-пеер пас чӧр тур. 

Апсах ла узаанын кӱн чарии хысча, 
Чӱрегі хаспазын чылиинаң часча, 
Турар тус читкенде индіріп табан-азахтарын, 
Хол чӱллерін нымзах хыймырадып,  
Сырай-пурнун аарлан тур кӱңӱр апсағас.